امروزه یکی از مسائل مهم شهرداریها، ایجاد منابع کافی درآمد و تأمین هزینه خدمات شهری است از مهم ترین مسائل شهرداری ها در سرتاسر جهان ایجاد منابع کافی درآمد جهت تامین هزینه خدمات ارائه شده می باشد. به طور کلی درآمد شهرداری ها از دو منبع تامین می گردد:
۱- منابع داخلی
۲- منابع خارجی
منابع درآمدی داخلی آن دسته از درآمدهایی هستند که مستقیماً توسط شهرداری ها و به صورت عوارض و بهای خدمات گوناگون که بیشتر مربوط به اراضی و املاک هستند وصول می گردند.
منابع درآمدی خارجی به آن دسته از درآمدهایی اتلاق می گردد که به جهت ارائه خدمت از طرف شهرداری وصول نمی شود؛ از جمله درآمدهای حاصل از سرمایه گذاری بخش خصوصی و مشارکت با شهرداری در اجرای پروژه های مختلف، فروش اوراق مشارکت، کمک های دولتی و …
مهمترین امکانات مالی شهرداری حول منابع درآمدی است که به موجب قانون کسب میکند. بر طبق ماده ۲۹ آئین نامه شهرداریها مصوب ۱۲/۴/۱۳۶۴ و اصلاحات بعدی آن منابع تأمین درآمد شهرداریها در هفت طبقه به شرح زیر تقسیم میشوند:
درآمدهای ناشی از عوارض عمومی (درآمدهای مستمر): این نوع درآمد شهرداری مواردی چون عوارض گاز، تلفن و برق، پروانه ساختمانی، مازاد تراکم، تفکیک اراضی و ساختمانها، معاملات غیر منقول، صدور پروانه تاکسیرانی خودروهای سواری، کسب و پیشه و حق صدور پروانه، عوارض قراردادها، حق نظارت مهندسین ناظر ساختمان و سایر حقوق نظارت را در بر می گیرد.
درآمدهای ناشی از عوارض اختصاصی: عوارض حذف پارکینگ، عوارض حق بیمه حریق، سهم شهرداری از عوارض متمرکز تبصره ۱ ماده ۶ قانون شهرداری و درآمد از محل ۱۲ در هزار گمرکی تبصره ۳ ماده ۲ قانون شهرداری در زمره این نوع درآمدها به شمار می آید.
بهاء خدمات و درآمدهای مؤسسات انتفاعی شهرداری: درآمدهای ناشی از بهاء خدمات شهری، حق آسفالت و لکه گیری، ترمیم و حفاری، حق کارشناسی و فروش نقشه ها، خدمات پیمانکاری، فروش و جمع آوری زباله، درآمد حاصله از آماده سازی زمین و فروش محصولات کارخانجات جزو این نوع درآمدها محسوب می شود.
درآمدهای حاصله از وجوه و اموال شهرداری: این نوع درآمد مواردی چون درآمد حاصل از کرایه ماشین آلات و وسایل نقلیه شهرداری را در بر می گیرد.
کمک های اعطایی دولت و سازمانهای دولتی: کمکهای بلاعوض دولت که به مصرف هزینه های عمرانی و جاری می رسد و کمکهایی که سازمانهای دولتی به صورت یک جانبه به شهرداری اعطا می کنند در این دسته قرار می گیرند.
اعانات، هدایا و دارایی ها: اعانات و کمکهای اهدایی اشخاص و سازمانهای خصوصی، خودیاری شهروندان، اموال و داراییهایی که به طور اتفاقی یا به موجب قانون به شهرداری تعلق می گیرد، جریمه کمیسیون ماده ۱۰۰، جریمه قطع اشجار شهری و غرامت ها و درآمد حاصله از تغییر کاربری جزو این نوع درآمد محسوب می شوند.
سایر منابع تأمین اعتبار: وامهای دریافتی از وزارت کشور یا موسسات مالی و بانکها، فروش اوراق مشارکت و مواردی از این قبیل در این دسته قرار می گیرند.
درآمدهای پایدار:
رشد سریع شهرنشینی و معضلات و پیچیدگی های شهرهای امروزی، موجب گستردگی و تنوع وظایف و خدمات شهرداری ها شده است به طوری که در حال حاضر به سازمان هایی چند وجهی و پیچیده تبدیل شده اند.
در این میان انتظارات و خواسته های شهروندان نیز با گسترش ارتباطات و مدرنیزه شدن کلیه امور روز به روز در حال افزایش است و مستلزم توسعه خدمات شهری می باشد. لذا رعایت حقوق شهروندی طلب می نماید که با این پدیده روبه گسترش، سنجیده و با برنامه ریزی برخورد نماییم.
با دقت نظر در آنچه تا بدین جا بیان شد میتوان گفت در شرایط فعلی درآمد شهرداری ها وابستگی شدیدی به عوارض ناشی از ساخت و ساز و فروش تراکم در سطح شهر دارد لذا از این رو در هیئت دولت قوانینی جهت بررسی و تصویب در دستور کار قرار دارد تا از وابستگی شهرداری به درآمدهای ناپایدار بکاهد. درخصوص درآمدهای پایدار شهرداری راه حل های مختلفی می توان پیشنهاد داد. بخش های درآمدی که اکنون در چارچوب وظایق و اختیارات شهرداری است و بخش هایی که می توان با لوایح و قانون های مصوب شورای شهر بدان جامعه ی عمل پوشید و وحوزه هایی که نیازمند تبیین قوانین و تصمیم گیری در سطوح ملی و مجلس شورای اسلامی است. در ادامه به اختصار به راه کارهای ایجاد درآمد پایدار در بخش های مختلف پرداخته می شود.
۱- اداره و کنترل شهرهایی با ویژگی های خاص خود باید از منابع مالی قابل توجهی برخوردار باشد که همان طور که گفته شد انواع مختلفی دارد و یکی از انواع آن منابع خارجی است که این قبیل منابع حتی می توانند تا سرمایه های خارجی نیز گسترش یابند؛ که برای جذب این سرمایه ها نیاز به همکاری قانون گذاران و حمایت دولت محترم می باشد.
۲- شفاف سازی امور برای عامه مردم یکی دیگر از اقداماتی است که می بایست توسط شهرداری ها انجام گیرد. برای مثال در جلب سرمایه گذار می بایست میزان سود ، زیان ، طرح ها و نحوه مشارکت ، زمان و میزان بازگشت سرمایه به صورت کاملاً شفاف مشخص باشد و یا هزینه های مختلف شهر با توجه به عوارضی که شهروندان پرداخت می نمایند واضح و روشن ارائه شود تا حس اعتماد را در میان مردم برانگیزد و نمایان سازد که آنچه به شهرداری پرداخت می گردد چگونه و در کجا برای خود شهروندان هزینه می شود. دراین راستا می توان از مشاوران شهری چه داخلی و چه خارجی و یا از نظرسنجی عمومی کمک گرفت. همچنین تجربه سایر کشورها نیز می تواند راه گشا باشد.
۳- فروش اوراق مشارکت از راه هایی است که هم موجب جریان نقدینگی در فعالیت های شهری می گردد و هم با عث مشارکت مردم در توسعه شهرها می شود. در این طرح مردم به نوعی جز سهامداران شهر محسوب می گردند.
۴- از جمله راهکارهای دیگر ، تشکیل کمیته های مختلف جهت تعریف منابع جدید درآمدی می باشد. این گونه کمیته ها می بایست به معرفی منابعی بپردازند که موجب کاهش وابستگی شهرداری ها به درآمدهای ساخت و ساز گردد.
۵- ایجاد بانک شهرداری ها نیز می تواند به عنوان تضمین اخذ وام های داخلی و خارجی باشد همچنین با جمع آوری وجه نقد مردم و بازپرداخت سود آنها، مردم را شریک در توسعه و عمران شهرها نمایند. که این اقدام در سال های اخیر با سرمایه کلانشهرها صورت گرفته اما برای نهادینه شدن آن نیاز به تبلیغات گسترده به منظور جلب سرمایه مردم می باشد.
۶- مدیریت هزینه، که به منظور پرهیز از دوباره کاری ها، کارهای کارشناسی نشده، حرکت بدون برنامه ریزی ، سلیقه‌ای و یا بخشی تصمیم گرفتن و عدول از تصمیمات گذشته و… می باشد زیرا هر یک از این تصمیم گیری‌های غلط هزینه های زیادی را بر شهروندان تحمیل می نماید. لذا همان گونه که در ابتدای سال برنامه های عمرانی مشخص می گردند می بایست برنامه های مدیریت هزینه نیز تعیین شود
۷- تخصیص بخشی از مالیات های محلی به شهرداری ها.
۸- بازیافت زباله (طلای کثیف): درکشورهای پیشرفته دفن زباله صورت نمی پذیرد بلکه به عنوان مواد مفید قابل بازیافت تلقی شده و از آن کالاهای اقتصادی تولید و روانه بازار می گردد که با صرف هزینه ی اولیه جهت خرید تجهیزات مورد نیاز این کار ، درآمدی سرشار به دست می آید.
۹- اجرای طرح مدیریت واحد شهری، که البته به معنی افزایش وظایف و هزینه های شهرداری نباشد بلکه به معنی مدیریت و ساماندهی کلیه امور شهری باشد.
۱۰- قانون مالیات بر ارزش افزوده که می تواند به عنوان یکی از راهکارهای ممکن در این خصوص مطرح باشد.
۱۱- استفاده از منابع درآمد شهرداری ها به جهت سرمایه گذاری در بخش های مختلف می باشد. شهرداری
می تواند با استفاده از امکانات و ابزارهایی که در اختیار دارد در زمینه های مختلفی سرمایه گذاری نماید و معمولا این نوع از سرمایه گذاری ها یا بازده کوتاه مدت دارند و یا بازده بلند مدت اما نهایتاً هر دو به حصول درآمد برای شهرداری منجر خواهد شد.
۱۲- و در نهایت استفاده از تجارب سایر کلانشهرهای جهان که می تواند به صورت ملی یا محلی درآمده و راهگشای فعالیت های مختلف شهری باشد.
در انتها پیشنهاد مشخص بنده جهت دست یابی به درآمد پایدار که دردرازمدت از وابستگی شهرداری به منابع درآمدی ناپدار فعلی بکاهد و شهرداری را از مشکلات آن برهاند این است.
تهیه ی طرح جامع درآمدی شهرداری و تصویب آن در مراجع زیربط و قانومند کردن اقدامات درآمد و هزینه ای شهرداری. و همچنین لازم است جهت تحقق بخشی به این موضوع و موارد فوق که بدان اشاره شد ومحورهای زیر مدنظر قرار گیرد.
بازنگری و اصلاح نظام درآمدها
بازنگری و اصلاح نظام بودجه ریزی
بازنگری و اصلاح نظام مالی و حسابداری
بازنگری و اصلاح نظام مدیریت شهرداری ها
منصورعزیزی پژوهشگر دکتر شهرسازی
