پیشروی دولت آذربایجان به قلمرو قره‌باغ کوهستانی (ناگورنو قره‌باغ) تغییر وضعیت ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی به نفع این کشور در ادامه تحولات سه سال گذشته بعد از “موافقت‌نامه صلح مسکو” در سال ۲۰۲۰ با میانجیگری روسیه را تحکیم کرده است.
اکنون آذربایجان با الحاق قره‌باغ کوهستانی هم محدوده جغرافیایی تحت کنترل خود را گسترش داده و به وسعت قبل از فروپاشی شوروی نزدیک کرده و هم ارمنستان را در تنگنای بیشتری قرار داده است.اکنون آذربایجان بعد از سی سال مناسبات تیره و جنگ‌های خونین در موقعیت قدرتمندی قرار گرفته و خواست‌های خود را بر ارمنستان تحمیل کرده است.
ارتش آذربایجان که از ماه‌ها پیش با بستن و ممانعت از ترانزیت کالا و دارو در گذرگاه لاچین، ساکنان ارمنی قره‌باغ کوهستانی را در فشار شدید قرار داده بود، سرانجام توانست در یک تهاجم نظامی دو روزه که با عدم واکنش ارتش ارمنستان مواجه شد، کنترل این منطقه را در دست گرفته و به توافقی دست پیدا کند که گروه‌های مسلح ارمنی قره‌باغ کوهستانی خلع سلاح را بپذیرند.
بدین ترتیب “جمهوری آرتساخ” که تنها از سوی دولت ارمنستان به رسمیت شناخته می‌شد، دیگر عملا موجودیتی ندارد. دولت آذربایجان توانست قلمرو شناخته‌شده‌اش در مناسبات جهانی را احیا کند، اگرچه شیوه‌هایی که در پیش گرفته بود، به‌خصوص محاصره غذایی شهروندان غیرنظامی، با معیارهای انسانی و و قوانین جنگ سازگاری نداشت.
“صلح‌بانان” روسی نیز واکنشی به تهاجم آذربایجان نشان ندادند؛ امری که مورد اعتراض نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، قرار گرفت. پاشینیان اظهار داشت که دلیل محکمی برای ادامه همکاری امنیتی با روسیه وجود ندارد. دولت روسیه نیز در واکنش، مشکلات را بر دوش دولت پاشینیان و خوش‌بینی او نسبت به دولت‌های غربی انداخت.
البته رصد کردن فکت‌ها نشان می‌دهد که حمایت تلویحی و چراغ سبز کرملین نقش مهمی در موفقیت دولت آذربایجان ایفا کرده است. به همین دلیل در جشن شادی مردم باکو پرچم‌های روسیه علاوه بر پرچم‌های ترکیه به اهتزاز در آمدند.البته وضعیت جدید قره‌باغ کوهستانی مشخص نیست و حالت بحرانی دارد.
نزدیک به ۱۲۰ هزار ارمنی در این منطقه کوهستانی زندگی می‌کنند. آنها نگران پاکسازی نژادی و انتقام‌گیری از سوی دولت آذربایجان و سیاست جابه‌جایی جمعیتی آن هستند. کشمکش دیرینه بین آذری‌ها و ارمنی‌ها مایه نگرانی آنها است. از سوی دیگر دولت ارمنستان ناتوان از اعمال فشار و موازنه‌سازی برای تامین حقوق آنها است. در این وضعیت میل به مهاجرت به ارمنستان در بین ساکنان قره‌باغ کوهستانی بالا است.
دسته اول مهاجران، نزدیک به چند هزار نفر، وارد ارمنستان شدند.دولت آذربایجان با رد این نگرانی اعلام کرده که از حقوق شهروندی ارمنی‌های ساکن قره‌باغ کوهستانی پشتیبانی می‌کند. اما آنها اعتمادی به وعده‌های الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، ندارند. از سوی دیگر کشور ارمنستان نیز ظرفیت جذب کل ساکنان ارمنی قره‌باغ کوهستانی را ندارد. اگر همه آنها وارد ارمنستان شوند، دولت پاشینیان دیگر بختی برای ادامه حیات نداشته و به احتمال زیاد سقوط می‌کند.
کشورهای غربی ضمن حمایت از حقوق ارمنی‌ها، مالکیت آذربایجان بر این منطقه را پذیرفته و خواهان رعایت امنیت و حقوق شهروندی ارمنی‌ها هستند.
تنها دولت فرانسه تهدید کرده که در صورت به خطر افتادن زندگی ارمنی‌ها در قره‌باغ مداخله خواهد کرد.بعد از فروپاشی شوروی، سه کشور حاضر در قفقاز جنوبی اعم از گرجستان، آذربایجان و ارمنستان با آگاهی از اینکه روسیه قدرت بزرگ مجاور آنها بوده و رهایی کامل از نفوذ آن ناممکن است، محتاطانه و تدریجی به سمت خروج از مدار روسیه و برقراری روابط حسنه با غرب حرکت کردند.
انقلاب گل رز در تفلیس اوج سمت‌گیری مردم این منطقه نسبت به نزدیکی با غرب و دوری از روسیه بود که با مداخله نظامی پوتین مهار شد. آذربایجان ضمن گسترش روابط با غرب، به‌خصوص در حوزه‌های انرژی و اقتصادی و روابط امنیتی و نظامی با اسرائیل، توانسته روابط خوب با روسیه را نیز تا حدی حفظ کند. ارمنستان در سال‌های گذشته سمت‌گیری به سمت غرب داشته و به همین دلیل روسیه برخلاف دهه نود میلادی عملا آذربایجان را تقویت کرده است.
روس‌ها همچون دولت آذربایجان متمایل هستند که دولت پاشینیان سقوط کند. اگر یک دولت همسو با روسیه در ارمنستان بر سر کار بیاید، ممکن است پوتین به دنبال موازنه‌سازی جدیدی در مناسبات قدرت در قفقاز جنوبی حرکت کند؛ امری که فعلا وجود خارجی ندارد. در حال حاضر باد به پرچم آذربایجان می‌وزد و بعید است تغییری در وضعیت ایجاد شود.
حداکثر مداخله جامعه جهانی می‌تواند سامانی به وضعیت ارمنی‌های ساکن در قره‌باغ کوهستانی داده و مانع از خروج اکثریت آنها شود.تاسیس کریدور زنگزور پیامدهای قابل اعتنای ژئوپلیتیک، راهبردی و اقتصادی دارد که منافع آن برای آذربایجان و ترکیه بیشتر است که می‌توانند مبادله کالا و مراودات جاده‌ای و ریلی را با هزینه کمتر و زمان سریع‌تر انجام دهند.
در حال حاضر ارتباطات ترکیه با آذربایجان و آذربایجان با نخجوان از طریق مسیرهای زمینی ایران انجام می‌شود که برای کشور به دلیل دریافت عوارض مزیت اقتصادی ایجاد کرده و همچنین موقعیت راهبردی فراهم ساخته است.البته احداث این کریدور مرز ایران با ارمنستان را مسدود نمی‌کند، اما باعث می‌شود تا ایران مزیت پیش‌گفته را از دست بدهد و مسیر ارتباطی با ارمنستان تحت نفوذ آذربایجان قرار بگیرد. همچنین موقعیت ترکیه به عنوان یک رقیب منطقه‌ای در قفقاز جنوبی ارتقاء پیدا کند.
منبع: دویچه‌وله
