شهر خوی، الگوی در حفظ آثار تاریخی

محمدامین واژی:روز دوشنبه(۱۴۰۲/۲/۱٨) بدون برنامه قبلی و بصورت ناگهانی توفیقى حاصل گردید تا بتوانم همراه داماد عزیزم “محمدطاهرراوندى”براى امر خیر و براى اولین بار سفرى به شهرستان خوى داشته و همچنین در فرصتى که پیش آمده بتوانم از آثار و اماکن تاریخى این شهرستان بازدید نموده.

چنان تحت تاثیر قرار گرفته که تصمیم بر آن شد؛ حاصل تجربیات و دیدە‌های شخصی خود را بازگو کنم به امید اینکه (یادآور)ی باشد برای شورا و شهرداری و اداره میراث فرهنگی شهرمان مهاباد که دارای آثاری، از دورانهای قبل از اسلام، صفویه، قاجاریه، پهلوی اول و دوم می‌باشد؛ تا با الگو برداری از آثار و اماکن تاریخی و فرهنگی این شهرستان و شهرهای تاریخی و فرهنگی ایران، زمینە حفظ این آثار را فراهم کنند و در حفظ و مرمت و بازسازی این آثار که به نوعی شناسنامه و هویت تاریخی و سیاسی و فرهنگی این مرزو بوم می‌باشند، بیشتر گام بردارند.

در ضمن در شمال استان (آ.غ)، شهر “خوی” و در جنوب آن، شهر “مهاباد” این وزن را دارند. مردم مهاباد هنوز هم از مرحوم تیمسار ورهرام که در آبادانی شهر ما نقش مثبت و مؤثری داشتند، از یاد نبرده و به نیکی یاد می‌کنند. .

درباره خوی: خوی یکی از شهرهای استان آذربایجان غربی است که براساس سرشماری سال ۱۳۹۵ با پانصد نفر بیشتر از بوکان و حدود ۱۲هزار نفر بیشتر از مهاباد، دومین شهر پرجمعیت استان بعد از ارومیه قلمداد می‌شود. اکثر مردم خوی به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند  و برخی از مردم نیز به زبان کردی کرمانجی سخن می‌گویند. برخی منابع اشاره دارند: ریشه خوی، برگرفته از “خوِ/ خوێ” کردی به معنی “نمک” است.

قبلا به سلماس رفته بودم ولی این اولین بار بود به شهرستان خوی می رفتم . صبح زود حرکت کردم و در ارومیه با کاک طاهر که از اشنویه آمده بود بهم رسیدیم  و عازم شهرستان خوی شدیم .حدود ساعت ۱۰صبح به مقصد رسیدیم. بعد از ردیف کردن کارها، ساعت ۱۲ امر خیر ما به انجام رسید. فرصت را غنیمت شمرده سری به داخل شهر زدیم، ترافیک ماشین در شهر کمتر مشاهده نمودم، مردمی با فرهنگ، آرام و صبور، خون گرم و با محبت میدیم. زمانی که  آدرس مکانی را از آنها می خواستیم با محبت و مهمان نوازی ما را راهنمایی می کردند. یا هنگامی که عکس می گرفتم حرکت نمی کردند تا بتوانیم عکس را به زببای بکشیم. در محله جهادگران و در کمربندی حاجی قلیزاده، ساختمانی بسیار مجلل و با نماد معماری اسلامی بنا شده بود. معلوم بود که تازه درست شده، کە حوزه علمیه برادران بود. پیش از آن حوزه علمیه خواهران را نیز در سلماس مشاهده دیده بودم. در بلوار و میادین شهر، نصب پلاکاردهای جهت پذیرش طلاب در این حوزەها مشاهده کردم.

متاسفانه از این نوع حوزەها (اهل سنت) در مهاباد و  بوکان که از شهرهای پر جمعیت استان هستند مشاهده نمی شود.

دیدار از اماکن تاریخی

۱ـ شمس تبریزی:

جویای آثار تاریخی شهر شدیم ابتدا ما را به مزار شمس تبریزی راهنمایی کردند. به آنجا رفتیم که اطرافش بناهای درست شده و در حیاط محل، کارگران مشغول تعمیرات و گسترش و توسعه آن مکان تاریخی و دیدنی بودند.شمس تبریزی(سنی شافعی مذهب)، از عرفای بزرگ (قرن هفتم) است که با سلوک عارفانه خود، مولانا(سنی حنفی مذهب) را دگرگون کرد. هفتم مهرماه به عنوان روز بزرگداشت شمس تبریزی در تقویم رسمی ایران نام‌گذاری شده است.سخنان وی را که در مجالس مختلف بر زبان آورده، مریدانش آن را گردآوری کرده‌اند که به نام «مقالات شمس تبریزی» معروف است.این عارف نامی به سال۶۴۵ هــ.ق وفات یافته است. در حین بازدید بودیم که معلمی همراه شاگردان وارد حیاط شدند. ابتدا آمدند و بر مزار شمس همراه دانش آموزان فاتحه‌ای خواندند و با ما احوال پرسی گرمی کردند. پس از سلام و احوال‌پرسی و معرفی خودمان، ایشان آقای “محمد رضا پیری” دبیر دبیرستان و عضو شورای شهر خوی بود.

دکتر محمد رضا در باره شخصیت مولانا و شمس تبریزی برای دانش آموزان صحبت کردند. سپس به  مناره‌ای که در کنار مزار شمس تبریزی است اشاره داشتند که برجی از شاخ های قوچ به بلندی ۱۴ تا ۱۵ متر قرار گرفته و به مناره شمس تبریزی معروف است که در فاصله ۱۰ متری مقبره قرار دارد. ایشان در ادمه گفت: این مناره توسط شاه اسماعیل صفوی طی اقامت چهل روزه اش از شاخ قوچ های وحشی، برای نشان دادن قدرت و مهارت خودش در شکار ساخته شده است. همچنین گفت که سه مناره دور قبر تشکیل شده بود که تنها این مناره باقی مانده است. قطر برج  ۳/۴ متر، ارتفاعش ۱۷ متر و مساحت آن ۱۱ متر است.

مناره شمس تبریزی به شماره ۹۹۶ در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ایشان بسیار مسلط بودە و قدرت تفهیمی بالایی داشتند، دانش‌آموزان هم با ادب و احترام خاصی گوش می‌دادند. خبری از بازی‌گوشی‌ بچگانه نبود.برای من یادآور احترام و ادب وصف‌ناشدنی دهه‌های شصت و هفتاد بود. احترام و ادبی که امروزه بسیاری از معلمان از آن گلایه دارند .

۲ـ مسجد سیدالشهداء:

در ادامه گشت وگذارمان، برای ادای نماز به مسجد تاریخی سید الشهداء رفتیم. در مسجد دو سماور غلغل می جوشیدند و مرد میان سالی پشت سماور بود که برای پذیرایی از مسافران و کسانی که در مسجد می ماندند، روشن بود. پس از ادای نماز نزد پیرمردی که مشغول نوشیدن چای بود رفتیم از ایشان در باره مسجد سؤال کردیم، گفت: این مسجد قبل از انقلاب، مسجد شاه نامداشت. که دنبلی ها آن را ساخته اند. عرض مسجد از طول آن بیشتر بود. حیاط بسیار بزرگی داشت. مسجد هشت ستون داشت. با فرشهای محلی مفورش شده و خبری از سجاده و فرش های امروزی نبود. هیچ عکس و نوشته ای بر در و دیوار چسپانده نشده بود ولی دیوار حیاط بر اثر زلزله اخیر ترک برداشته بود. در تابلوی درب مسجد نوشته شده بود: مسجد سیدالشهدای خوی در بخش مرکزی و بافت قدیمی شهر، ضلع شمالی خیابان انقلاب و روبه‌روی بازار قدیمی قرار دارد. با یک و نیم قرن قدمت، یکی از مساجد تاریخی این شهر است.

طبق اسناد تاریخی این مسجد در سال ۱۲۲۶ هجری قمری، دوران قاجار،  با ۸۰۰ متر مربع زیر بنا ساخته شده است و ویژگی‌های معماری منحصر به فردی دارد. در گذشته به آن مسجد جامع می‌گفتند و امروزه نیز جزو مساجد فعال شهر است. در شرق و غرب این مسجد دو در ورودی قرار دارد و دارای یک شبستان و صحن نسبتا وسیعی است.خیابان فاصله مسجد و باز قدیم سنگ فرش شده و تبدیل به پیاده روی شده بود.جادارد اشارە شود کە دنبلی ها کُرد بودند. شرف خان بدلیسی در شرفنامه چنین آورده‌است:«عشایر دنبلی از ولایت بُختی آمده در ما بین اکراد ایشان را دنبلی‌بُخت می‌خوانند.». در برخی منابع آمده: «دنبل» نام کوهی در منطقهٔ دیاربکر و دنبلی ها را به آنجا نسبت می دهند.

۳_ساختمان شهرداری

: در ادامه، ساختمان شهرداری را که در نزدیکی مسجد واقع شده است، دیدیم. به ساختمان شهرداری رفتیم. با همان معلم «دکتر محمد رضا پیری» و دانش آموزان همراهش برخورد کردیم. پرسنل شهرداری بسیار با محبت ما را راهنمایی می کردند و اشاره داشتند که ساختمان شهرداری خوی، در زمان پهلوی اول ساخته شده و یکی از زیباترین بناهای تاریخی استان است که در گذشته حکمرانان و بزرگان خوی از آن استفاده می‌کردند. ساختمان شهرداری با عناوینی چون ارگ یا ساختمان حکومتی نیز شناخته می‌شود. این بنای دو طبقه دارای گچبری‌ها و نقاشی‌های بسیار زیبایی است.

۴ـ مسجد مطلب خان:

مسجد مطلب خان، از دیگر بناهایی بود که دیدیم. که متاسفانه قفل شده بود. دستفروشی آنجا بود و گفت بعلت زلزله اخیر صدماتی دیده است. بهمین خاطر درب قفل شده ولی برتابلوی بیرون آن نوشته شده بود یکی از یادگارهای دوران ایلخانی است و به سبک مساجد دوران مغول روباز ساخته شده و در دوران قاجار تجدید بنا شدهاست. از ویژگی‌های معماری این مسجد می‌توان به شبستان روباز، حجره‌های دو طبقه در دورتادور آن، شاه‌نشین‌های رفیع و ایوان بزرگ اشاره کرد.

۵ـ بازارقدیمی:

بازار قدیمی، که دومین بازار بزرگ ایران و سرپوشیده است. در مرکز شهر قرار گرفته است. قدمتی به درازای حکومت صفویان دارد. گفته می‌شود این بازار دومین بازار بزرگ ایران است. همان طور که ذکر شد، این شهر از گذشته تاکنون، مرکز اقتصادی بزرگی بود.فرصت نشد به دیگر آثار تاریخی ازجمله؛ دروازه سنگی، خانه کبیری، موزه شهر، پل قطور، پل خاتون و نقاط دیگر سر بزنیم.پس از دیدن آثار و مکانهای فوق، برای صرف نهار بە غذا خوری “حاج علی” واقع در بازار قدیم رفتیم و بعد از آن، از این شهر تاریخی خدا حافظی کردیم.

امیدوارم فرصت پیش بیاید و به این شهر و دیار تاریخی سفر کرده و از دیدن آن لذت ببرید.

✍سید محمد امین واژی

۱۴۰۲/۲/۳۰خورشیدی